"Πού είναι ο Άρης;" - Ψάχνει τη φωνολογική επίγνωση ... στα κυβάκια!

Σε λίγο μια νέα χρονιά αρχίζει και καινούργιες «πρώτες» θα ξεκινήσουν το ταξίδι της πρώτης ανάγνωσης και γραφής.

Συνήθως, το ταξίδι αρχίζει με τις καθιερωμένες —και, κατά τη γνώμη μου, απαραίτητες— προγραφικές ασκήσεις, και σιγά σιγά ακολουθεί το βιβλίο...

Εισαγωγικό κεφάλαιο: «Πού είναι ο Άρης;»

Τι κάνουμε τώρα; Ένα κεφάλαιο χωρίς αρκετό κείμενο, χωρίς πολλές ασκήσεις, χωρίς πλούσιο υλικό πάνω του... Ένα κεφάλαιο εύκολο; Δύσκολο; Ανώδυνο;

Πονηρό, θα έλεγα εγώ!

Γιατί σε αυτό το κεφάλαιο, με τις λίγες ασκήσεις στο βιβλίο, τον περιορισμένο γραπτό λόγο, τα μικρά κείμενα και το υπέρογκο υλικό που κυκλοφορεί έντυπα και διαδικτυακά, συντελείται όλη η δουλειά που θα καθορίσει την πορεία των μικρών μας πρωτάκια. Κι αυτή η διαδικασία λέγεται φωνολογική επίγνωση!

 Αρχικά, ας θυμηθούμε τι είναι η φωνολογική επίγνωση.

Η φωνολογική επίγνωση είναι η ικανότητα του παιδιού να χειρίζεται τα βασικά στοιχεία της γλώσσας μας, δηλαδή τις συλλαβές και τα φωνήματα — τους μεμονωμένους ήχους, π.χ. κ / π / τ / λ / α / ο κτλ.

Η ικανότητα αυτή δεν ταυτίζεται με την ικανότητα κατανόησης του προφορικού λόγου. Πολλές φορές θεωρούμε ότι ένα παιδί που κατανοεί τον λόγο και μιλάει σωστά έχει αναπτύξει τη φωνολογική επίγνωση και είναι έτοιμο να μάθει να διαβάζει και να γράφει. Αυτό όμως είναι λάθος. Η φωνολογική επίγνωση είναι μια ανεξάρτητη ικανότητα, η οποία αναπτύσσεται αργότερα, αλλά είναι απαραίτητη για τη σωστή διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής.

Για παράδειγμα, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας μπορεί να κατανοεί πολύ καλά τη σημασία των λέξεων γάλα και γάτα, επειδή αντιλαμβάνεται τη μικρή διαφορά στο φώνημα λ–τ. Ωστόσο, δεν συνειδητοποιεί ότι η λέξη γάλα αποτελείται από τους ήχους γ–ά–λ–α και η λέξη γάτα από τους ήχους γ–ά–τ–α.

Αυτό συμβαίνει γιατί στον προφορικό λόγο —τον οποίο ακούν και χρησιμοποιούν τα παιδιά— τα φωνήματα, δηλαδή οι μεμονωμένοι ήχοι, δεν εμφανίζονται ποτέ μόνα τους. Προφέρονται πάντα μαζί, μέσα στις λέξεις. Έτσι, τα παιδιά χρειάζεται να αναπτύξουν την ικανότητα να διακρίνουν μέσα στον λόγο αυτά τα μικρότερα δομικά στοιχεία και να τα χειρίζονται νοητά.

Η ικανότητα αυτή είναι ιδιαίτερα δύσκολη, γιατί τα φωνήματα δεν ακούγονται ποτέ απομονωμένα, δεν έχουν αυτόνομη σημασία και, επομένως, δεν αποτελούν για τα παιδιά κάτι που «σημαίνει» κάτι από μόνο του.

  

Η απόκτηση της φωνολογικής επίγνωσης περιλαμβάνει δύο στάδια:

1. Την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ότι οι λέξεις αποτελούνται από συλλαβές, π.χ. κα–πέ–λο.

2. Την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ότι οι λέξεις αποτελούνται από μεμονωμένους ήχους, τα φωνήματα, π.χ. κ–α–π–έ–λ–ο. Αυτό είναι και το πιο δύσκολο στάδιο.

(«Ξέρει να λέει απ’ έξω όλη την αλφαβήτα!» — Η «άχρηστη» γνώση πριν την Α΄ τάξη!)

Αν και τα παιδιά έρχονται από το νηπιαγωγείο έχοντας αναπτύξει, στον βαθμό που μπορούν, τη φωνολογική επίγνωση, συνήθως αυτή βρίσκεται στο επίπεδο της συλλαβής και της αναγνώρισης του πρώτου φθόγγου, δηλαδή στο πρώτο στάδιο.

Σκοπός του εισαγωγικού κεφαλαίου «Πού είναι ο Άρης;» είναι τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με τα βασικά δομικά στοιχεία του λόγου —τις συλλαβές και τα φωνήματα— και με τον τρόπο που αυτά συνθέτονται σε συλλαβές και λέξεις. Μάλιστα, αυτή η πρώτη επαφή γίνεται με τη χρήση συγκεκριμένων βασικών φωνημάτων/γραμμάτων, των πιο συχνά χρησιμοποιούμενων, και των συλλαβών και λέξεων που σχηματίζουν.

Τι καλύτερη ευκαιρία, λοιπόν, να ενισχύσουμε τη φωνολογική τους επίγνωση μέσα από αυτή τη διαδικασία;

 Η φωνολογική επίγνωση είναι μια νοητική διεργασία· σχηματίζουμε στο μυαλό μας την αναπαράσταση της λέξης, ώστε να μπορέσουμε να διακρίνουμε τα στοιχεία που την αποτελούν. Αυτό δεν είναι κάτι εύκολο για τα παιδιά.

Στο βιβλίο, αυτή η διαδικασία παρουσιάζεται συμβολικά, με τους αντίστοιχους φθόγγους —δηλαδή τα σύμβολα των γραμμάτων. Κι αυτό είναι εξίσου δύσκολο, γιατί τα παιδιά θα πρέπει να χειρίζονται πολύ καλά αυτά τα σύμβολα για να το αντιληφθούν, κάτι που δεν συμβαίνει ακόμη στην ηλικία τους.

Ένας καλός τρόπος για να μπορέσουν τα παιδιά να χειριστούν συμβολικά και νοητικά τη φωνολογική δομή της λέξης είναι να ξεκινήσουν από κάτι πραγματικό, δηλαδή από κάτι που μπορούν να πιάσουν. Στη συνέχεια, μπορούν να περάσουν στη συμβολική και αφαιρετική αναπαράσταση —με γράμματα και νοητικά.

Α. Για να συνειδητοποιήσουν ότι οι λέξεις αποτελούνται από συλλαβές

Αυτό είναι το εύκολο στάδιο και, συνήθως, τα παιδιά το έχουν ήδη κατακτήσει όταν έρχονται στην Α΄ τάξη.
Είναι εύκολο γιατί, είτε με παλαμάκια είτε με πηδηματάκια, τα παιδιά απομονώνουν ηχητικά τις συλλαβές και έτσι αρχίζουν να τις συνειδητοποιούν και να τις εντοπίζουν μέσα στον λόγο.
Αν κάποιο παιδί δυσκολεύεται να χωρίσει μια λέξη σε συλλαβές χτυπώντας παλαμάκια, μπορεί να κάνει πηδηματάκια πάνω στα πλακάκια της τάξης. Αυτό θα το βοηθήσει να συντονίσει την κίνηση με την κάθε συλλαβή και να κατανοήσει καλύτερα τον ρυθμό του λόγου.

---

Β. Για να συνειδητοποιήσουν ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα (μεμονωμένους ήχους)

Αυτό είναι το πιο δύσκολο στάδιο και, συχνά, τα παιδιά στην Α΄ τάξη είτε δεν το έχουν κατακτήσει είτε το έχουν κατακτήσει μερικώς.
Δηλαδή, μπορεί να αναγνωρίζουν τα φωνήεντα αλλά όχι τα σύμφωνα, να εντοπίζουν μόνο τον πρώτο ήχο ή να συγχέουν τη συλλαβή με το φώνημα. Για παράδειγμα, μπορεί να λένε «κα» από το καπέλο και να εννοούν «κ».

Και με τι χειροπιαστό μπορούμε να συνδυάσουμε τους ήχους από τις συλλαβές και τα φωνήματα;
Με κυβάκια!

 Τα κυβάκια είναι ένα υλικό που υπάρχει συνήθως στις τάξεις. Αν δεν υπάρχει, μπορεί κανείς να προμηθευτεί ωραία ξύλινα κυβάκια από το γνωστό μεγάλο κατάστημα που όλοι επισκεπτόμαστε, και μάλιστα σε πολύ οικονομική τιμή.

Σε αυτή την περίπτωση χρειαζόμαστε κυβάκια λευκά–ξύλινα ή κυβάκια του ίδιου χρώματος. Δεν θέλουμε να έχουν κάτι γραμμένο επάνω. Ο στόχος μας είναι να δουλέψουμε με ήχους και να τους συνδέσουμε με κάτι χειροπιαστό, τα κυβάκια. Δεν θέλουμε τα παιδιά να προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν και τα σύμβολα (γράμματα). Αυτό θα τα δυσκόλευε περισσότερο και θα τα αποπροσανατόλιζε από τον στόχο μας.

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο, τα παιδιά επεξεργάζονται συγκεκριμένες λέξεις, όπως παπί, πανί, πίτα, πατάτα κ.τ.λ. Δεν χρειάζονται περισσότερες λέξεις για να αντιληφθούν τα φωνήματα, τη δομή των λέξεων και, κατ΄επέκταση, τον μηχανισμό του συλλαβισμού. Αν κατακτήσουν αυτή τη γνώση, εύκολα θα τη μεταφέρουν σε οποιαδήποτε άλλη.

Τι κάνουμε:

1. Ζητάμε από τα παιδιά να πάρουν 4 κυβάκια και να τα βάλουν στη σειρά.

2. Λέμε στα παιδιά ότι τα κυβάκια «μας λένε» π.χ. παπί. 

3. Χωρίζουμε με παλαμάκια τη λέξη πα–πί.

4. Συνειδητοποιούν ότι υπάρχουν δύο κομμάτια
(δύο συλλαβές).

5. Δείχνουμε (ή ζητάμε) στα παιδιά να χωρίσουν τα κυβάκια τους σε δύο τμήματα —δύο για το «πα» και δύο για το «πι». Με αυτόν τον τρόπο αισθητοποιούν τη δομή της λέξης και της κάθε συλλαβής, και αρχίζουν να «αποκαλύπτονται» τα φωνήματα σαν μεμονωμένα κυβάκια.

6. Στη συνέχεια, λέμε πα–πί και, ταυτόχρονα, τα παιδιά μετακινούν/πιάνουν/δείχνουν τα δύο κυβάκια που κάθε φορά αντιπροσωπεύουν τη συλλαβή που ακούν. Έτσι, συνδέουν την κάθε συλλαβή με δύο αντικείμενα (τα δύο κυβάκια).
Ζητάμε να μας δείξουν το «πα» και το «πι» εναλλάξ και με διαφορετική σειρά.

7. Έπειτα ρωτάμε: 

• Τι να φωνάζει το πρώτο κυβάκι μόνο του;

• Ποιο κυβάκι λέει «ι»;

• Ποιο κυβάκι λέει «α»;

• Ποιο άλλο λέει «π»;

Στην αρχή τα βοηθάμε να τα εντοπίσουν, δείχνοντας κι εμείς τα δικά μας κυβάκια. Στη συνέχεια παίζουμε ξανά, αφήνοντάς τα να προσπαθήσουν μόνα τους.

 Όσο περνάει ο καιρός, τα παιδιά θα μπορούν να εκτελούν τη διαδικασία μόνα τους, ενώ εμείς θα βοηθάμε όσα δυσκολεύονται ακόμη ή όταν μαθαίνουν κάτι καινούριο.

Στη λέξη πανί, ακολουθούμε την ίδια διαδικασία. 

Στο τέλος, τους δίνουμε ένα χρωματιστό κυβάκι και λέμε:

— Αυτό το κυβάκι φωνάζει «π». Σε ποια θέση θα πρέπει να το βάλουμε για να κάνουμε το πανί να γίνει παπί; Κάντε την αλλαγή! 

Η ίδια διαδικασία μπορεί να ακολουθηθεί για κάθε συλλαβή ή λέξη της εισαγωγικής ενότητας:

• ένα – έλα: Για να αντιληφθούν ότι το «ε» κάνει φωνούλα μόνο του και να διακρίνουν τη διαφορά ν – λ.

• πατάτα: Για να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν δύο «τα» στη λέξη —το ένα που «φωνάζει πολύ» και το άλλο που είναι «ήσυχο».

• τόπι: Για να παίξουν με διαφορετικούς ήχους (το–πι).

• 
  πίτα – παπί: Για να αντιστρέψουν τους ήχους. (Τι πρέπει να κάνουμε για να φτιάξουμε τη λέξη ταπί ή πίπα;) 

Μπορούμε, επίσης, να τους ζητάμε να δημιουργούν και ψευδολέξεις, π.χ. τόπι → πιτό.

Επιπλέον, μπορεί να τους διευκολύνει η χρήση ενός μικρού γλωσσοπίεστρου κατασκευών, σαν «μαχαιράκι», για να χωρίζουν τις συλλαβές ή ως δείκτη.

 Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να παίξουμε με τα κυβάκια, ώστε να βοηθήσουμε τα παιδιά να αισθητοποιήσουν τη φωνολογική δομή των λέξεων. Αρκεί να βάλουμε τη φαντασία μας να δουλέψει και να πειραματιστούμε κι εμείς!

Δεν χρειάζεται να βιαστούμε να κάνουν όλα τα πιθανά συνδυάσματα συλλαβών σε αυτό το κεφάλαιο. Το σημαντικό είναι να μπορούν να κινούνται μέσα στη δομή των λέξεων και να τη συνειδητοποιούν.

Στο επόμενο κεφάλαιο θα έρθει η στιγμή να αρχίσουν να συλλαβίζουν σιγά σιγά με όλα τα γράμματα και να διαβάζουν. Όμως, αν δεν έχουν αναπτύξει καλή φωνολογική επίγνωση και αν δεν μπορούν να αναπαριστούν νοητικά τις λέξεις, πώς θα συλλαβίσουν, θα διαβάσουν και θα γράψουν;

Αφιερωμένο σε μια πολύ καλή φίλη, τη Χαρά, που μου έδωσε την ιδέα να ψάξω και να πειραματιστώ με την τεχνική που ανέπτυξε ο Elkonin και μου έλυσε τα χέρια!

Βιβλιογραφία

 

Παλαιοθοδώρου, Α. (2009). Πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης και αντιμετώπισης των μαθησιακών δυσκολιών. Στο Εφαρμογές για τη διαγνωστική αξιολόγηση και εκπαιδευτική αντιμετώπιση της Δυσλεξίας και άλλων Μαθησιακών Δυσκολιών. Πάτρα: Τομέας Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Πατρών. Ανάκτηση από https://eclass.upatras.gr/:https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwja2NLZiqDjAhWEZFAKHevxDM4QFjAFegQIBhAC&url=https%3A%2%2Feclass.upatras.gr%2Fmodules%2Fdocument%2Ffile.php%2FPDE1336%2F%25CE%2595%25CE%25BD%25CF%258C%25CF%2584%25CE%

 

Ερευνητική και ∆ιαγνωστική Μονάδα ∆υσλεξίας, Ανάγνωσης και Γραφής. (2003). Διαγνωστική Αξιολόγηση και Αντιμετώπιση των Μαθησιακών Δυσκολιών στο Δημοτικό Σχολείο (Ανάγνωση, Ορθογραφία, Δυσλεξία, Μαθηματικά). (Κ. Δ. Πόρποδας, Επιμ.) Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πάτρων. Ανάκτηση από http://edu-gate.minedu.gov.gr/amea/prakseis_epeaek/diagnostikh_aksiologish_math_dyskolion.pdf