"Πού είναι ο Άρης;" - Ψάχνει τη φωνολογική επίγνωση ... στα κυβάκια!

  Σε λίγο μια νέα χρονιά αρχίζει και καινούργιες "πρώτες" θα ξεκινήσουν το ταξίδι της πρώτης ανάγνωσης και γραφής. 
 Συνήθως το ταξίδι αρχίζει με τις καθιερωμένες και απαραίτητες, κατά τη γνώμη μου, προγραφικές ασκήσεις και ακολουθεί σιγά σιγά το βιβλίο... 

Εισαγωγικό κεφάλαιο: "Πού είναι ο Άρης;" 

 Τι κάνουμε τώρα; Ένα κεφάλαιο χωρίς αρκετό κείμενο, χωρίς πολλές ασκήσεις, χωρίς υλικό πάνω του... Ένα κεφάλαιο εύκολο; Δύσκολο; Ανώδυνο; Πονηρό θα έλεγα εγώ! 
 Γιατί σε αυτό το κεφάλαιο με τις όχι πολλές ασκήσεις πάνω στο βιβλίο, τον όχι πολύ γραπτό λόγο, τα μικρά κείμενα και το υπέρογκο υλικό που κυκλοφορεί έντυπα και διαδικτυακά, συντελείται όλη η δουλειά που θα καθορίσει την πορεία για τα μικρά μας πρωτάκια. Κι αυτή η διαδικασία λέγεται φωνολογική επίγνωση!




 Αρχικά ας θυμηθούμε τι είναι η φωνολογική επίγνωση. 
 Φωνολογική επίγνωση είναι η ικανότητα να μπορεί το παιδί να χειρίζεται τα βασικά στοιχεία της γλώσσα μας, δηλαδή τις συλλαβές και τα φωνήματα δηλαδή τους μεμονωμένους ήχους π.χ. κ/π/τ/λ/α/ο κτλ. 
 Η ικανότητα αυτή δε συμβαδίζει με την ικανότητα κατανόησης του προφορικού λόγου. Πολλές φορές θεωρούμε ότι ένα παιδί που κατανοεί το λόγο και μιλάει σωστά έχει αναπτύξει την φωνολογική επίγνωση και είναι έτοιμο να μάθει να διαβάζει και να γράφει. Αυτό είναι λάθος, η φωνολογική επίγνωση είναι μια ικανότητα ανεξάρτητη που αναπτύσσεται αργότερα, αλλά είναι απαραίτητη για τη σωστή διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής.
 Δηλαδή, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας μπορεί να κατανοήσει πολύ καλά τη σημασία των λέξεων γάλα-γάτα, γιατί αντιλαμβάνεται αυτή τη μικρή διαφορά στο φώνημα λ-τ. Όμως δεν συνειδητοποιεί ότι η λέξη γάτα δομείται από τους ήχους γ-ά-λ-α και η λέξη γάτα από τους ήχους γ-ά-τ-α!
 Αυτό συμβαίνει γιατί στον προφορικό λόγο, τον οποίο ακούν και χειρίζονται τα παιδιά, τα φωνήματα(οι μεμονωμένοι ήχοι) δεν βρίσκονται ποτέ μόνα τους. Τα φωνήματα προφέρονται μαζί μέσα στις λέξεις. Οπότε θα πρέπει τα παιδιά να αποκτήσουν την ικανότητα να διακρίνουν μέσα στο λόγο αυτά τα μικρότερα δομικά στοιχεία και να τα χειρίζονται νοητά. Όμως αυτή η ικανότητα είναι ιδιαίτερα δύσκολη γιατί δεν τα ακούν ποτέ μόνα τους οπότε δεν μπορούν να τα απομονώσουν και δεν έχουν κάποια σημασία, δεν σημαίνουν κάτι για τα παιδιά.
  Η απόκτηση της φωνολογικής επίγνωσης περιλαμβάνει δύο στάδια:

1. Την ικανότητα να αντιλαμβάνεται οτι οι λεξεις αποτελούνται από συλλαβές π.χ. κα-πέ-λο
2. Την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ότι οι λέξεις αποτελούνται απο μεμονωμένους ήχους, τα φωνήματα π.χ. κ-α-π-έ-λ-ο. Αυτό είναι και το πιο δύσκολο στάδιο.

  ( "Ξέρει να λέει απ'έξω όλη την αλφαβήτα!!!" - Η "άχρηστη" γνώση πριν την Α' τάξη!!")

 Αν και τα παιδιά έρχονται απο το νηπιαγωγείο έχοντας αναπτύξει στον βαθμό που μπορούν την φωνολογική επίγνωση, συνήθως αυτή είναι σε επίπεδο συλλαβής και αναγνώρισης του πρώτου φθόγγου, που είναι το πρώτο στάδιο. 

 Σκοπός του εισαγωγικού κεφαλαίου 'Πού είναι ο Άρης" είναι τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με τα βασικά δομικά στοιχεία του λόγου, δηλαδή τις συλλαβές και τα φωνήματα και τη σύνθεσή τους, δηλαδή σε συλλαβές και λέξεις. Μάλιστα αυτή η πρώτη επαφή γίνεται με τη χρήση συγκεκριμένων βασικών φωνημάτων/γραμμάτων, των πιο συχνά χρησιμοποιούμενων και των συλλλαβών και λέξεων που σχηματίζουν.

 Τι καλύτερη ευκαιρία να ενισχύσουμε τη φωνολογική τους επίγνωση μέσα από αυτή τη διαδικασία;

  Η φωνολογική επίγνωση είναι μια νοητή διεργασία, δηλαδή σχηματίζουμε στο μυαλό την νοητική αναπράσταση της λέξης για να μπορέσουμε να διακρίνουμε τα στοιχεία που την αποτελούν. Αυτό δεν είναι κάτι εύκολο για τα παιδιά. 

 Στο βιβλίο αυτή τη διαδικασία παρουσιάζεται συμβολικά, με τους αντίστοιχους φθόγγους δηλαδή τα σύμβολα των γραμμάτων. Κι αυτό είναι εξίσου δύσκολο γιατί θα πρέπει να χειρίζονται πολύ καλά τα σύμβολα για να το αντιληφθούν, γεγονός που δεν συμβαίνει στα παιδάκια αυτής της ηλικίας. 

 Ένα καλός τρόπος για να μπορέσουν τα παιδιά να χειρίζονται συμβολικά και νοητικά τη φωνολογική δομή της λέξης είναι να ξεκινήσουν από κάτι πραγματικό. Δηλαδή απο κάτι το οποίο μπορούν να πιάσουν και στη συνέχεια να περάσουν στη συμβολική και αφαιρετική αναπαράσταση, δηλαδή με γράμματα και νοητά.

Α. Για να συνειδητοποιήσουν ότι οι λέξεις αποτελούνται απο συλλαβές.

 Αυτό είναι το εύκολο στάδιο και συνήθως τα παιδιά ήδη το έχουν κατακτήσει όταν έρχονται στην Α' τάξη.
 Είναι εύκολο γιατί είτε με παλαμάκια είτε με πηδηματάκια τα παιδιά απομονώνουν ηχητικά τις συλλαβές κί έτσι αρχίσουν να τις συνειδητοποιούν και να τις εντοπίζουν μέσα στον λόγο.
 Αν κάποιο παιδάκι δυσκολεύεται να χωρίσει σε συλλαβές μια λέξη βαρώντας παλαμάκια, τότε μπορεί να κάνει πηδηματάκια στα πλακάκια της τάξης. Αυτο θα το βοηθήσει να συντονίσει και να συνδέσει τα πηδηματάκια του με την κάθε συλλαβή.

Β. Για να συνειδητοποιήσουν ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα (μεμονωμένους ήχους)


 Αυτό είναι πιο δύσκολο στάδιο και συχνά τα παιδιά στην Α' τάξη  είτε δεν το έχουν κατακτήσει είτε το έχουν κατακτήσει μονομερώς. Δηλαδή μπορεί να συνειδητοποιούν τα φωνήνεντα αλλά όχι τα σύμφωνα, να συνειδητοποιούν ίσως τον πρώτο φώνημα ή να συγχέουν τη συλλαβή με το φώνημα. Δηλαδή να λένε "κα" από το καπέλο και να εννοούν "κ".

 Αλλά με τι χειροπιαστό μπορούμε να συνδυάσουμε τους ήχους από τις συλλαβές και τα φωνήματα; Με κυβάκια!

 Τα κυβάκια είναι ένα υλικό που υπάρχει στις τάξεις. Αν δεν υπάρχει, μπορεί κανείς να προμηθευτεί ωραία ξύλινα κυβάκια από το γνωστό μεγάλο μαγάζι που όλοι επισκεπτόμαστε σε πολύ οικονομική τιμή. 

 Σε αυτή την περίπτωση χρειαζόμαστε τα κυβάκια λευκά-ξύλινα ή κυβάκια του ίδιου χρώματος. Δεν θέλουμε να γράφουν κάτι επάνω. Θέλουμε να δουλέψουμε με ήχους και να τους συνδέσουν με κάτι χειροπιαστό δηλαδή τα κυβάκια. Δε θέλουμε να αρχίσουν να προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν και συμβολα (τα γράμματα) που θα τα δυσκολέψει περίσσοτερο και θα τα αποπροσανατολίσει απο τον στόχο μας.

 Σε αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο τα παιδιά επεξεργάζονται συγκεκριμένες λέξεις όπως "παπί", "πανί","πίτα", "πατάτα" κτλ. Δεν χρειάζονται περισσότερες λέξεις για να αντιληφθούν τα φωνήματα, τη δομή των λέξεων και κατά συνέπεια τον μηχανισμό του συλλαβισμού.

Τι κάνουμε;

1.  Ζητάμε από τα παιδιά να πάρουν 4 κυβάκια και να τα βάλουν στη σειρά.
2.  Λέμε στα παιδιά ότι τα κυβάκια μας λένε π.χ. παπί
3.  Χωρίζουμε με παλαμάκια τη λέξη πα-πί
4.  Συνειδητοποιούν ότι έχει δύο φωνούλες.
5.  Δείχνουμε(ή ζητάμε) στα παιδιά να χωρίσουν σε δύο τμήματα τα κυβάκια τους (Έτσι έχουμε δύο κυβάκια για το "πα" και δύο για το "πι". Με αυτόν τον τρόπο αισθητοποιούν η δομή της λέξης και της κάθε συλλαβής και αρχίζουν να αποκαλύπτονται τα φωνήματα σαν μεμονωμένα κυβάκια!)
6.  Στη συνέχεια λέμε πα-πί και ταυτόχρονα τα παιδιά μετακινούν/πιάνουν/δείχνουν τα δύο κυβάκια που κάθε φορά αντιπροσωπεύουν τη συλλαβή που λέμε. Με αυτό τον τρόπο συνδέουν την κάθε φωνή με δύο αντικείμενα, τα δύο κυβάκια.
7.  Ζητάμε να μας δείξουν το "πα", να μας δείξουν το "πι". Το κάνουμε μερικές φορές και ανακατεμένα.
8.  Έπειτα λέμε: - Τι να φωνάζει το πρώτο κυβάκι μόνο του;
9.  Ποιο κυβάκι να λέει "ι".
10.  Ποιο κυβάκι λέει "α".
11.  Ποιο άλλο λέει "π" 
12.  Στην αρχή τα βοηθάμε να τα εντοπίσουν δείχνοντας κι εμείς τα δικά μας κυβάκια. Στη συνέχεια παίζουμε ρωτώντας ξανά και τα αφήνουμε να προσπαθήσουν μόνα τους.

 Όσο περνάει ο καιρός θα μπορούν να το κάνουν μόνα τους και εμείς να βοηθάμε όσα παιδάκια δυσκολεύονται ακόμα ή σε κάτι καινούριο που μαθαίνουν.

 Στη λέξη "πανί", κάνουμε την ίδια διαδικασία. Στο τέλος, τους δίνουμε ένα χρωματιστό κυβάκι και λέμε: 

- Αυτό το κυβάκι φωνάζει "π". Σε ποια θέση θα πρέπει να το βάλουμε για να κάνουμε το "πανί" να γίνει "παπί"; Κάντε την αλλαγή!

 Η ίδια διαδικασία μπορεί να ακολουθηθεί για κάθε συλλαβή η λέξη της εισαγωγικής ενότητας. 

• ένα-έλα: Για να αντιληφθούν ότι το "ε" κάνει φωνούλα μόνο του και τη διαφορά ν-λ. 
• πατάτα: Για να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν δύο "τα" στη λέξη. Το ένα που "φωνάζει πολύ" και το άλλο που είναι "ήσυχο".
• τόπι: Για να παίξουν με διαφορετικούς ήχους το-πι
• πίτα-παπί: Για να αντιστρέψουν τους ήχους (Τι πρέπει να κάνουμε για να φτιάξουμε τη λέξη "ταπί" ή "πίπα";)
• Μπορούμε να τους ζητάμε να μας φτιάχνουν ακόμα και ψευδολέξεις π.χ. τόπι - πιτό

  Επίσης, μπορεί διευκολύνει να χρησιμοποιούν ένα μικρό γλωσσοπίεστρο κατασκευών σαν μαχαιράκι για να χωρίζουν τις συλλαβές και σαν δείχτη.

 Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι που μπορούμε να παίξουμε με τα κυβάκια για να τα βοηθήσουμε να αισθητοποιήσουν τη φωνολογική δομή των λέξεων. Αρκεί να βάλουμε τη φαντασία μας να δουλέψει και να πειραματιστούμε κι εμείς!
 Δεν χρειάζεται να βιαστούμε να κανουν όλους τους πιθανούς συνδυασμούς συλλαβών σε αυτό το κεφάλαιο. Το σημαντικό είναι να μπορούν να κινούνται μέσα στη δομή των λέξεων και να τη συνειδητοποιούν. 

 Στο επόμενο κεφάλαιο θα έρθει ο καιρός για να αρχίσουν να συλλαβίζουν σιγά σιγά με όλα τα γράμματα και να διαβάσουν. Όμως αν δεν έχουν καλή φωνολογική επίγνωση και αν δεν μπορούν να αναπαριστούν στο μυαλό τις λέξεις πως θα συλλαβίσουν, θα διαβάσουν και θα γράψουν;

Αφιερωμένο σε μια πολύ καλή φίλη, τη Χαρά, που μου έδωσε την ιδέα να ψάξω και να πειραματιστώ με την τεχνική που ανέπτυξε ο Elkonin και μου έλυσε τα χέρια!

Βιβλιογραφία

 

Παλαιοθοδώρου, Α. (2009). Πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης και αντιμετώπισης των μαθησιακών δυσκολιών. Στο Εφαρμογές για τη διαγνωστική αξιολόγηση και εκπαιδευτική αντιμετώπιση της Δυσλεξίας και άλλων Μαθησιακών Δυσκολιών. Πάτρα: Τομέας Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Πατρών. Ανάκτηση από https://eclass.upatras.gr/:https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwja2NLZiqDjAhWEZFAKHevxDM4QFjAFegQIBhAC&url=https%3A%2%2Feclass.upatras.gr%2Fmodules%2Fdocument%2Ffile.php%2FPDE1336%2F%25CE%2595%25CE%25BD%25CF%258C%25CF%2584%25CE%

 

Ερευνητική και ∆ιαγνωστική Μονάδα ∆υσλεξίας, Ανάγνωσης και Γραφής. (2003). Διαγνωστική Αξιολόγηση και Αντιμετώπιση των Μαθησιακών Δυσκολιών στο Δημοτικό Σχολείο (Ανάγνωση, Ορθογραφία, Δυσλεξία, Μαθηματικά). (Κ. Δ. Πόρποδας, Επιμ.) Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πάτρων. Ανάκτηση από http://edu-gate.minedu.gov.gr/amea/prakseis_epeaek/diagnostikh_aksiologish_math_dyskolion.pdf